استخوان بافت سختي است که محتواي آن در تغيير و تحول است به طوريکه به طور مداوم توسط سلولهايي به نام استئوبلاست در حال تشکيل و توسط سلولهايي به نام استئوکلاست در حال تجزيه يا جذب است. در طي دوران کودکي و نوجواني تشکيل استخوان غالب است و با افزايش سن، استخوانها طويل تر و قطورتر مي شوند. پس از توقف رشد، بين سنين 18 تا 30 سالگي، حداکثر توده استخواني (Peak Bone Mass) کسب شده است، اما 90% آن در حدود سنين 17 تا 18 سالگي است. اين روند در دخترها افزايش تدريجي دارد اما حداکثر تجمع در يک دوره 4 ساله حدود 11 تا 15 سالگي است. در مردان بعد از سن 20 سالگي تجزيه يا جذب استخوان غالب مي شود اين امر موجب کاهش توده استخواني به ميزان 4 درصد در هر دهه ميگردد. زنان تا قبل از سن يائسگي تمايل به حفظ حداکثر توده استخواني (PBM) دارند اما در سنين يائسگي (40 تا 60 سالگي) در هر دهه 15 درصد از حداکثر توده استخواني خود را از دست ميدهند. بعد از اين دوران افت سريع توده استخواني دوباره کاهش و به حد قبل مي رسد.
استئوپروز در نتيجه کاهش توده استخواني و از هم گسيختگي ريز ساختار استخوان ايجاد مي شود که اين حالت به کاهش استقامت استخوان و افزايش خطر شکستگي منجر مي گردد. استئوپروز اساساً در نتيجه پير شدن طبيعي ايجاد مي شود اما مي تواند در اثر عدم کسب حداکثر توده استخواني (PBM) تسريع شود. عوامل مختلفي بر ايجاد و تثبيت توده استخواني در حين رشد موثر است که برخي غير قابل تغيير (مانند جنس، نژاد، اندازه بدن) و برخي قابل تغييرند (مانند عادات زندگي، رژيم غذايي و سطح فعاليتهاي فيزيکي). به هر حال فردي که ذخيره استخواني بالايي دارد ميتواند علي رغم از دست دادن طبيعي استخوان با افزايش سن همچنان توده استخواني خوبي داشته باشد. اما در مواردي که حداکثر توده استخواني پايين است گرچه فرد با همان سرعت قبلي استخوان از دست مي دهد اما به دليل ذخيره پايين اوليه دچار استئوپروز مي شود.
در کل زندگي، ميزان توده استخواني از دست رفته براي زنان 30 تا 40 درصد از حداکثر توده استخواني کسب شده و براي مردان 20 تا 30 درصد آن است. به همين دلیل ، خطر شکستگي استخوان در زنان 2 برابر مردان است.بيشترين آمار شکستگي هاي ناشي از استئوپروز، شکستگي لگن (در هر دو جنس) است پس از آن شکستگي هاي مهره اي و در نهايت ساير شکستگي ها مانند ساعد شايع مي باشد.
• علائم بيماري
بيماري پوکي استخوان اغلب يک بيماري خاموش و ساکت ناميده مي شود چرا که تحليل بافت استخواني بدون هيچ گونه علائمي اتفاق مي افتد. فرد ممکن است تا زماني که دچار يک شکستگي ناگهاني، افتادن، پيچ خوردگي و يا حتي بيماري مثل کولاپس مهره اي نشود پي به بيماري پوکي استخوان نبرد. شکستگي هاي ستون فقرات معمولاً خودبخود و به طور تيپيک به دنبال خم شدن ناگهاني، سرفه يا بلند کردن اجسام سنگين ايجاد مي گردد. درد اغلب به صورت کمربندي و به قسمت قدام شکم انتشار مي يابد. حرکت اغلب باعث تشديد درد مي شود. درد حاد معمولاً در مدت 8-4 هفته بهبود مي يابد. شکستگي هاي بعدي با فواصل زماني متغير ممکن است اتفاق افتد و منجر به درد مبهم و مداوم پشت و قوز پشتي پيشرونده (کوهان بيوه زنان) گردد. در بعضي بيماران کوتاهي قد اولين شکايت است برخي بيماران به دليل کاهش ارتفاع شکم، احساس چاقي بدون افزايش وزن مي کنند. قوز پشتي ممکن است موجب درد در ناحيه گردن، اختلال در تنفس و کاهش عمل فعاليتهاي روزمره گردد.
• استئوپروز در چه کساني بيشتر اتفاق مي افتد؟
بعضي از افراد به دليل داشتن عوامل خطرزا بيشتر در معرض خطر هستند. اين عوامل خطرزا عبارتند از: 1- جنس مؤنث 2- لاغري و داشتن اسکلت ضعيف 3- افزايش سن 4- وراثت (بيش از 70 – 80% تغييرات توده استخواني در جامعه، وابسته به فاکتورهاي ژنتيک است) 5- نژاد (سياهپوستان حداکثر توده استخواني بالاتري نسبت به سفيدپوستان و نژادهاي آسيايي دارند. در بين آسيائيها نيز ژاپني ها حداکثر توده استخواني کمتري نسبت به ديگر آسيايي ها دارند) 6- فقدان استروژن ( هورمون زنانه) مانند دوران يائسگي، يائسگي زودرس خصوصاً قبل از 45 سالگي (به طور طبيعي يا با برداشتن تخمدانها توسط عمل جراحي)، فقدان قاعدگي 7- رژيم غذايي نامناسب (مهمترين عامل غذايي، دريافت اندک کلسيم در طول زندگي خصوصاً در دوران رشد است. عامل مهم ديگر پروتئين است که در تعيين کيفيت استخوان و ماتريکس غير معدني آن نقش دارد. عامل ديگر نمک اضافي رژيم غذايي است كه بر روي فاکتورهاي جذب و تشکيل استخوان اثر مي گذارد) 8- کمبود ويتامين D 9- استفاده از برخي داروها مثل کورتيکو استروئيدها، هپارين و داروهاي ضد صرع مثل فني توئين 10- وجود بعضي بيماريهاي مزمن از قبيل ديابت، فشار خون، اسهال مزمن، پرکاري تيروئيد، ناراحتيهاي مزمن کليوي، برداشتن بخشي از معده، فلجي قسمتي از بدن، بيماريهاي انسدادي ريه و برخي سرطانها 11- پائين بودن سطح هورمون تستو سترون در مردان 12- زندگي غير فعال و بدون ورزش 13- کشيدن سيگار 14- نوشيدن الکل 15- داشتن سابقه شکستگي بعد از سن 50 سالگي
• تشخيص بيماري
براي تشخيص استئوپروز نياز به دانستن توده استخواني و کيفيت استخوان است. با توجه به عدم امکان تعيين کيفيت استخوان، در حال حاضر تشخيص تنها بر مبناي سنجش توده استخواني مي باشد و تنها راه مطمئن تعيين تراکم استخوان، دانسيتومتري جرم استخوان يا BMD (Bone Mineral Densily) است. فوايد BMP اين است که ميزان توده استخواني را نشان مي دهد و در صورت کاهش توده استخواني جهت بررسي پاسخ درمان، به کنترل ساليانه نياز دارد. يکبار افزايش در انجام BMD و درمان پوکي استخوان، معادل يک کاهش در وقوع شکستگي است. براي دانسيتومتري روشها و دستگاههاي مختلفي وجود دارند که همگي آنها بدون درد وغير تهاجمي بوده و براحتي نيز انجام پذير مي باشند اما از نظر مقدار و نوع اشعه دريافتي توسط بيمار، مدت زمان انجام تست و دقت دستگاه با هم متفاوت هستند. به هر حال با هر روشي که دانسیتومتري انجام شود پس از انجام کار، تراکم استخوان با افراد هم سن و هم جنس و هم اندازه و همچنين وضعيت استخوان نسبت به بالاترين تراکمي که يک فرد نرمال دارد سنجيده مي شود. اندازه گيري BMD فقط وقتي توصيه مي شود که نتيجه آن روي تصميم درماني تأثير داشته باشد که شامل موارد زير است: 1- در تمام خانمهاي بالاتر از 65 سال 2- در تمام خانمهاي يائسه زير 65 سال، درصورت وجود يک يا چند فاکتور خطر (غير از فاكتور يائسگي) كه موجب شكستگي در اثر استئوپروز مي شود (قبلاً به آن اشاره شد) 3- در تمام خانمهاي يائسه با سابقه شکستگي.
بنا به صلاحديد پزشک از مردان 65 سال و بالاتر، افراد باسابقه شکستگي يا سابقه خانوادگي استئوپروز يا شکستگي هاي مربوط به آن و يا افراد با بيماريها يا مصرف كنندگان داروهايي كه فرد را مستعد استئوپروز مي كند نيز BMD بعمل مي آيد.
• پيشگيري
رهايي از پوکي استخوان يک مشکل عمومي بزرگ براي سلامت است که ميليونها نفر از مردم سراسر دنيا را تحت تأثير قرار داده است. بهترين راه مبارزه با پوکي استخوان ، پيشگيري از آن است. ساختمان محکم استخوانها در طي طفوليت و دوران بلوغ ميتوانند بهترين دفاع در مقابل پيشرفت پوکي استخوان در آينده باشد. تعديل رژيم غذايي و شيوه زندگي روزمره از جمله عواملي هستند که به حفظ دانسيته استخوانها کمک مي¬کنند.
• نقش ورزش در پيشگيري و درمان استئوپروز
ورزش يک عامل بالقوه و مهم است بخصوص در يک فرد جوان و به ويژه زماني که در حال رشد است. ورزشهاي ساده مثل قدم زدن به تقويت استخوانها و عضلات کمک مي کنند. وزنه برداري، بالارفتن از کوه، ايروبيک و پاي کوبي که در آنها بيشتر عضلات متحمل وزن مي شوند بدون اينکه فشار زيادي به استخوانها و مفاصل وارد شود از موارد سودمندي هستند که به حفظ تراکم استخوانها کمک مي کنند.
ساده ترين ورزش، 20 دقيقه پياده روي به مدت 5 روز در هفته مي باشد (در صورتي که منع پزشکي وجود نداشته باشد). تمام ورزشهاي ديگر به جز شنا همين نتيجه را مي دهند.
نکته قابل توجه اين است که ورزشها بايد منظم، برنامه ريزي شده و متناسب با وضعيت بيمار باشند.
• نقش کلسيم و ويتامين D در پيشگيري يا درمان پوکي استخوان
تغذيه در ايجاد بالاترين تراکم استخوان در زمان رشد و نيز حفاظت اسکلت در مقابل کمبود کلسيم در دوران بلوغ نقش مهمي دارد. قدرت جذب کلسيم با افزايش سن کاهش مي يابد و مصرف کافي کلسيم در بزرگسالي، کاهش سرعت از دست دادن دانسيته استخوان را به دنبال دارد.
کلسيم در مواد غذايي مثل شير، فرآورده هاي لبني، گوشت، ماهي آزاد، آجيل، انواع کلم، اسفناج و سبزيجات با برگهاي سبز تيره و سويا يافت مي شود و بيشترين مقدار آن در شير و فرآورده هاي آن مي باشد. هر ليوان شير يا ماست (cc240 برابر 43 گرم پنير) حاوي mg300 کلسيم است.
ميزان کلسيم مورد نياز روزانه تا سن 18 سالگي معادل mg1300 و از سن 19 تا 50 سالگي mg1000 و براي زنان بالاي 50 سال (بعد از يائسگي) mg1500 مي باشد. ميزان کلسيم مورد نياز مردان بالاي 50 سال روزانه mg1200 مي باشد. نياز زنان حامله و شيرده در صورتيکه سن کمتر از 19 سال دارند روزانه mg1300 و در سنين بالاتر از آن mg1000 است.
سويا بهترين منبع غذايي استروژن گياهي براي پيشگيري از پوکي استخوان و يك جايگزين خوب براي HRT در زنان يائسه است. محققين آمريكايي طي مطالعه اي دقيق اخيرا دريافته اند مصرف طولاني هورمون درماني جايگزين (HRT) در زنان يائسه که براي پيشگيري و درمان پوکي استخوان و عوارض ناشي از قطع هورمون استروژن بکار مي رود شانس ابتلا به سرطان پستان و بيماريهاي قلبي عروقي را افزايش مي دهد، بنابر اين روش درماني فوق فعلاً تنها جهت کنترل علائم يائسگي و بنا به توصيه پزشک انجام مي شود.
نوشيدن نوشابه هاي گازدار (چه از نوع رژيمي و چه معمولي) زنان را مستعد ابتلا به پوکي استخوان و شکنندگي مي کند علت اين امر مي تواند درارتباط با وجود اسيد فسفريک موجود در نوشابه ها باشد. ترکيبات موجود در برخي فرآورده هاي گوشتي مانند سوسيس و کالباس ، موجب افزايش فشار خون و پوکي استخوان مي گردد، چرا که طبق نظريه متخصصين تغذيه، در اين مواد ترکيباتي چون فسفات، نيترات، نمک و چربي که براي سلامتي بدن مضر هستند به وفور يافت مي شود. همچنين فسفات با PH بالايي که دارد ضمن ايجاد اختلال در جذب کلسيم، احتمال ابتلا به پوکي استخوان را در افراد، بويژه زنان يائسه و سالمندان افزايش ميدهد.
ويتامين D موجب افزايش جذب کلسيم و فسفر در روده ها و ازدياد ذخيره آنها در بدن مي شود. افزايش ذخاير اين دو ماده معدني ، هماهنگي و قدرت عضلات را در بدن به خصوص در افراد بالاي 65 سال بهبود مي بخشد. اين ويتامين به واسطه تابش فراوان نور خورشيد به سطح پوست ، به مرور ساخته مي شود. از ديگر منابع آن شيرهاي تقويت شده، مارگارين، کره، حبوبات، گوشت گوساله و گاو، زرده تخم مرغ، جگر قرمز، ماهي چربي دار آبهاي شور (شاه ماهي، سالمون و ساردين ها) و روغن هايشان مي باشد.
ميزان ويتامين D مورد نياز براي نوزادان از بدو تولد تا 6 ماهگي و کودکان و بزرگسالان تا 50 سالگي روزانه 200 واحد (معادل 5 ميکروگرم)، در سنين 70-51 سالگي 400 واحد (10 ميکروگرم) و در سنين بالاي 70 سال 600 واحد (15 ميکروگرم) مي باشد. لازم به ذکر است در هر فنجان شير تقريباً 100 واحد (5/2 ميکروگرم) و در هر زرده تخم مرغ حدود 148 واحد ويتامين D موجود است (بنا براين افراد غير باردار يا شيرده، تا سنين 50 سالگي براي تأمين نياز روزانه به ويتامين D، بايد حداقل 2 ليوان شير در روز بنوشند). گلوکورتيکوئيدها و داروهاي ضد تشنج (مانند فني توئين و فنوبارمتال) متابوليسم ويتامين D را تغيير داده سبب افزايش مقدار مورد نياز ميگردند.
تهیه و تنظیم:مریم خان بیگی
منابع:
1) www. who. Org
2) www. fao. Org
3) www. Goolge. Com
4) whitneg E.N, Rolfes SR. Understanding Nutrition. 8th, west wadsworth, 1999. 5- يا غريب دوست، فرهاد و همکاران. استئوپروز، دانشگاه علوم پزشکي و خدمات درماني تهران،
منبع خبر:مرکزبهداشت و درمان دانشگاه تهران