خانواده هسته اوليه تشكيل جوامع انساني است. خانواده سالم بنيان گذار جامعه سالم بوده و انسان سالم محور توسعه پايدار ملت ها است. سلامت نه فقط سلامت جسماني بلكه سلامت اجتماعي و رواني را نيز شامل مي شود. براي حصول به سلامت در همه ابعاد آن ، تلاش گسترده‌اي ضروري است كه كار يك سازمان و نهاد به تنهايي نيست بلكه عزم جزم سازمان هاي مختلف مرتبط و همكاري و تلاش آحاد مردم را با اين سازمان ها مي طلبد.
در آستانه روز جهاني مبارزه با دخانيات هستيم و براساس شعار امسال (2011) سازمان جهاني بهداشت شعار سال جاري «اجراي كامل قوانين كنترل دخانيات راهي بسوي سلامت همگاني » اعلام شده است. براساس گزارش سازمان جهاني بهداشت، 20% از يك ميليون سيگاري در جهان را زنان تشكيل مي دهند و در بعضي از كشور هاي جهان، شمار زنان سيگاري رو به افزايش نهاده است. صنايع دخاني درصدد هستند زنان را هدف هجوم تبليغات فريبنده و جذاب خود قرار دهند تا بتوانند آن ها را به عنوان مصرف كننده جديد جايگزين كساني كه جان خود را زودهنگام براثر عوارض مصرف سيگار از دست داده اند، نمايند. در بعضي از كشور ها تعداد زنان و دختران مصرف كننده مواد دخاني به اندازه تعداد مردان مصرف كننده رسيده است.
در کشور ما خوشبختانه با تصويب قانون جامع كنترل ومبارزه ملي بادخانيات در مجلس محترم شوراي اسلامي بتاريخ 11/7/1385 وآيين نامه اجرايي مصوب هيات محترم دولت درتاريخ 9/7/1386 ابزار مناسبي براي محافظت از جان همه احاد جامعه در برابر آسيب ها ،خطرات گسترده ومرگ هاي زود رس فراهم شده است.
انواع مواد دخانی و زمینه های گرایش به آن :
مواد دخاني فقط منحصر به سيگار نيست و در واقع هر ماده و يا فرآورده اي كه تمام يا بخشي از ماده خام تشكيل دهنده آن، گياه توتون و يا تنباكو يا مشتقات آن باشد جزو دخانيات محسوب شده و خطرات مصرف سیگار را دارد. بنابراين پيپ و يا قليان و يا انفيه و يا شبه آن ها نيز جزو مواد دخاني محسوب مي شوند.
مواردی كه نوجوانان و جوانان و بخصوص زنان و دختران جوان را به سمت مصرف مواد دخاني سوق مي دهد و جزيي از ترفندهاي صنايع دخاني براي جذب مصرف كننده بيشتر است شامل موارد زير است: احساس جذاب شدن، مورد توجه بودن، مستقل شدن، بزرگ شدن، اجتماعي شدن، پذیرفته شدن توسط همسالان (فشار همسالان)، الگو گرفتن از هنرپيشه ها، باورهای غلط (مثل اینکه سیگار کشیدن موجب رفع عصبانيت، رفع خستگي، رفع دلشوره و اضطراب، تقويت ذهن و هضم غذا می شود)، ساده انگاري در مورد مصرف قليان به عنوان يك ماده دخاني كم خطرتر از سيگار .
متاسفانه موارد زير نيز به اين افزايش مصرف، دامن مي زند:
1- عرضه روزافزون و شايع مواد دخاني (قليان) در اماكن تفريحي و رستوران ها و قهوه خانه ها
2- تبليغات فريبنده در مورد قليان و تنباكوهاي ميوه اي و معطر
3- تغییر مصرف قلیان از فرم سنتی در سنین بالا به فرم مدرن (میوه ای و …) در سنین پایین و استفاده از آن بعنوان وسیله تفریحی
4- در دسترس بودن و يا قيمت پايين انواع مواد دخاني
5- مصرف سيگار و ديگر مواد دخاني توسط سایر افراد خانواده
6- وجود تنش و ناهنجاري هاي خانوادگي، خانواده هاي بي ثبات، نبود حمايت هاي خانوادگي
7- قبيح نبودن و ناپسند نبودن مصرف دخانيات در اذهان عمومي (چگونگي درك افكار عمومي از مصرف دخانيات)
8- نداشتن «مهارت هاي زندگي» لازم براي مقابله با استرس ها و ناملايمات زندگي از جمله مهارت «نه» گفتن
9- وضعيت اقتصادي و معيشتي نامناسب
10- نداشتن اعتماد به نفس
اين ها همه و همه دست به دست هم داده و منجر به بروز پديده جدید تهدیدکننده سلامتی کشور بصورت افزايش شيوع مصرف قليان در بين زنان و مردان، نوجوانان و جوانان به عنوان يك تفريح و تفنن شده است. این در حالیست که در بسیاری از موارد انتخاب مکان عرضه مواد دخانی توسط خانواده صورت گرفته و زمینه ساز ورود نوجوانان و جوانان به اعتیاد مواد دخانی خواهد بود. چند درصد از خانواده هایی که شاهد تفریح آنها با مصرف قلیان هستیم از این واقعیت آگاهند که هر وعده مصرف قليان بطور متوسط معادل كشيدن 40 تا 80 نخ سيگار است و یا يك ساعت در معرض دود قليان ديگران بودن، معادل مصرف 6 تا 8 نخ سيگار است؟
عوارض استعمال دخانیات:
تنباكو همراه با كاغذ و فيلتر و برخي افزودني‌ها، مواد تشكيل دهنده اصلي سيگار هستند. سوختن اين مواد با هم موجب پديد آمدن بيش از 4000 ماده سمي و 80 ماده سرطان‌زا مي‌شود. شواهد علمي نشان مي‌دهد كه مصرف انواع محصولات دخاني (شامل سيگار، پيپ و قليان) به هرشكلي مضر بوده و باعث مرگ و مير و ناتواني مي‌شود. استعمال دخانيات عامل بروز 90% سرطان‌هاي ريه، 80% برونشيت مزمن و 25% بيماريهاي ريوي است.
استعمال دخانيات و بيماريهاي قلبي عروقي– استعمال دخانيات روند اتروسكلروز يا تصلب شرايين را تسريع مي‌كند. بيماريهاي قلبي عروقي، سكته‌هاي مغزي، بيماريهاي تنفسي و بسياري از بيماريهاي كشنده در اثر استعمال دخانيات دير يا زود در افراد سيگاري و افرادي كه با آنها زندگي مي‌كنند، اتفاق مي‌افتند. اتروسكلروز مي‌تواند موجب باريك شدن شريان‌هاي پا و در نتيجه درد حين راه رفتن، لنگيدن و با ادامه مصرف دخانيات موجب گانگرن (سياه شدن) عضو و در نهايت قطع انگشتان پا يا اندام شود. مطالعات متعدد مشخص كرده‌اند كه مهم‌ترين علت قطع اندام تحتاني، بيماريهاي عروق محيطي است كه قوي‌ترين عامل خطر آن مصرف دخانيات است.
استعمال دخانيات و سرطان‌ها- سيگار به‌عنوان عامل بروز حداقل 14 سرطان مختلف در انسان شناخته شده است كه مهم‌ترين آنها عبارتند از: سرطان ريه، سرطان پوست، سرطان لوزالمعده، سرطان مثانه، سرطان خون، سرطان پستان، سرطان حنجره، سرطان كبد و …
سرطان لب، زبان و دهان در اثر جويدن تنباكو حاصل مي‌شوند.
استعمال دخانيات و تاثير آن بر پوست، مو و ناخن- اثرات مصرف سيگار برروي پوست موجب تيرگي و چين و چروك و پيري زودرس مي‌شود. نازكي پوست و قابل رويت شدن عروق خوني، از دست رفتن چربي زيرجلدي و گود افتادگي گونه وكاسه چشم‌ها، ريزش مو با الگوي مردانه، خاكستري شدن رنگ موها و سفيدشدن زودرس آنها، تغيير رنگ پوستي و ايجاد لكه‌هاي پوستي، كاهش قدرت ارتجاعي پوست و نازك شدن صفحات ناخن‌ها از ديگر عوارض پوستي مصرف دخانيات هستند. تغيير چهره اخمو، خشن و با چين و چروك فراوان كه در افراد سيگاري ديده مي‌شود، ناشي از اثرات سمي مصرف مواد دخاني بر پوست است.
استعمال دخانيات و عوارض آن در بارداري- سيگار كشيدن در طول حاملگي موجب عوارض زيادي از جمله مرده‌زايي، سقط خود بخود، مرگ جنين، مرگ در دوران نوزادي و مرگ ناگهاني نوزاد مي‌شود. وزن نوزادان مادران سيگاري حدود 200-170 گرم كمتر از نوزادان مادران غيرسيگاري است.
هيچيك از اعضاي بدن از عوارض زيان‌بار مواد دخاني در امان نيستند. براساس گزارش سازمان بهداشت جهاني مصرف دخانيات بطور متوسط 10- 8 سال طول عمر مورد انتظار افراد را كاهش مي‌دهد و اين ميزان براي افرادي كه در ميانسالگي فوت مي‌كنند به حدود 22 سال مي‌رسد. بعد از 20 سال سيگار كشيدن از هر 4 نفر سيگاري يك نفر فوت مي‌كند و 3 نفر ديگر به يك بيماري ناشي از سيگار كشيدن مبتلا مي‌شود و بعد از 40 سال سيگار كشيدن، 1 نفر فوت و يك نفر ديگر به بيماري ناشي از اين عادت ناپسند دچار مي‌شود.
عوارض استنشاق تحمیلی دود مواد دخانی:
دود سيگار داراي يك تركيب پيچيده با بيش از 4000 ماده سمي متفاوت است اين دود دو قسمت دارد دود اوليه با هر پك از سيگار خارج شده و وارد دستگاه تنفس فرد سيگاري مي‌شود. دود فرعي سيگار كه از قسمت مشتعل سيگار ناشي مي‌شود، مجموع دودهاي حاصل از سوختن بخش انتهايي محصول دخاني (دود ثانويه) و دودي است كه فرد سيگاري به بیرون می دمد. (دود ثالثیه) غلظت بسیاری از مواد سمی موجود در دود ثانویه و ثالثیه بیش از مواد موجود در دود اولیه است، مانند مونواکسید کربن که فرد سیگاری استنشاق می کند.
استنشاق غيرداوطلبانه دود ناشي از سوختن سيگار، به معني سيگاري تحميلي بودن است. زندگي با يك فرد سيگاري به‌منزله مصرف مستقيم سالانه 80 نخ سيگار است. ريه‌هاي افراد غيرسيگاري كه در كنار فرد سيگاري زندگي مي‌كنند به مراتب عملكرد ضعيف‌تري از افراد سالم غيرسيگاري دارند. قرار گرفتن در معرض دود سيگار، خطر بيماريهاي تنفسي را در بالغين تا حدود 25% و در بچه‌ها تا حدود 100-50%افزايش خواهد داد.
طبق آمار سازمان بهداشت جهاني بيش از 30%بيماريهاي قلبي عروقي و يك سوم بيماريهاي تنفسي در بين سيگاري‌هاي تحميلي ايجاد مي‌شوند. ميزان بروز سرماخوردگي، عفونت گوش مياني، گلودرد، سرفه و گرفتگي صدا در كودكاني كه والدين سيگاري دارند بيش از كودكان داراي والدين غيرسيگاري است.
دود دسته سوم دخانیات:
به تازگی مشخص شده که سموم ناشی از سوخت انواع دخانیات که به صورت دود در هوا رویت نمی شود نیز بیش از آنچه انتظار می رفت خطرناک و آسیب رسان باشد. این سموم از طریق لباس، پوست و مو و وسایل اطراف فرد سیگاری به دیگران منتقل می‌شود. به طوری که ثابت شده این اثرات حتی تا ماهها قابل پایداری و تاثیر گذاری است. به این ترتیب این عقیده که ابراز ناراحتی فردی که از بوی ناشی از سیگاری که مدتها قبل در محل کشیده شده را به حساسیت روحی و تلقین شرطی وی نسبت میدادند، رد شده و از لحاظ علمی ثابت شده که این بو هشداری است برای مغز تا هرچه سریعتر به فرد اطلاع داده و او از محل دور شود.
تازه ترین مطالعه ای که دردانشگاه ساندیگو انجام شده نشان داده حدود 90 درصد نیکوتین تنباکوی دود شده به دیوار، سطوح، وسایل نرم درون خانه مانند فرش و بالش و مبلمان و نیز لباس و مو و پوست افراد می چسبد. همچنین در یک بررسی سطح کوتینین (یک متابولیت فعال نیکوتین) ادرار و موی اطفالی که والدین سیگاری دارند ولی در بیرون یا دور از کودکان خود سیگار می کشند را اندازه گیری کرده و در مقایسه آن را حدود هفت برابر کودکان با والدین غیر سیگاری ارزیابی کرده است. البته در قسمت دیگری از تحقیق این مقدار را در کودکانی که والدینشان در کنارشان اقدام به مصرف دخانیات می کنند هشت برابر کودکانی ارزیابی کرده که والدین معتاد به سیگارشان در منزل سیگار نمی کشند .
عمده ترکیبات مواد دست سوم دخانیات کروم، کادمیوم، سیانید هیدروژن، بوتان، تولوئن ، آرسنیک، مونو اکسید کربن، سرب و پولونیوم 210 می باشند. جالب و البته درد آور اینکه بعضی از این سموم بسیار کشنده و حتی برای قتل و کشتار به کار رفته است .برای مثال گاز سیانید هیدرژون در کشتارهای دسته جمعی بکار رفته و پولونیوم 210 یک ماده رادیو اکتیو بسیار قوی و خطرناک است که بعضی سازمانهای جاسوسی آنرا برای از بین بردن قربانیان خود به کار برده اند. در ضمن یازده ترکیب سرطانزای دیگر نیز در این مواد کشف شده است.
لازم است بدانیم کودکان به چند دلیل بیشتر درمعرض عوارض این مواد سمی خواهند بود:
- کودکان زمان بیشتری را در منزل سپری می کنند.
- کودکان بیشتر در معرض تماس فیزیکی با بزرگسالان هستند، در آغوش کشیدن و بوسیدن کودکان توسط بزرگسالان سیگاری که حامل ذرات مضر دود دست سوم در مو ،پوست و لباس خود هستند.
- کودکان با خصوصیت منحصر به فرد خود از جمله سینه خیز و چهار دست پا راه رفتن، بیشتر خود را در معرض سموم پخش شده در سطوح قرار می دهند
- تنفس سریع تر کودکان به همراه در دهان بردن وسایل اطراف و دست آلوده خود، تماس با مواد سمی محیط را تشدید می کند.
آشنایی با برخي ازمفاد قانون :
آشنايي با قانون جامع كنترل دخانيات و آشنا كردن مردم به مفاد آن، منجر به آشنايي آنان به حقوق حقه خود شده و توان مردم را در راه مبارزه با آن افزايش مي دهد و به متوليان سلامت نيز در راه كنترل و مبارزه ملي كمك شاياني خواهد كرد.
به طور مثال اگر والدين بدانند كه مطابق قانون «فروش سيگار به افراد زير 18 سال ممنوع و مستوجب مجازات نقدي است» مانع از تهيه مواد دخاني توسط فرزندان زير 18 سال خود خواهند بود و چه بسا خود نیز بر این امر بر اطرافیان خود نظارت نمایند یا پيگير مسئله از فروشندگاني كه مبادرت به اين كار نموده اند، باشند.
خانواده ها بايد بدانند كه « هر گونه تبليغ، تشويق مستقيم و غير مستقيم و يا تحريك افراد براي استعمال دخانيات اكيدا ممنوع است». چند درصد از خانواده ها در فضای تبلیغات رسانه های حقیقی یا مجازی در احقاق حقوق فرزندان و زنان خود در این زمینه تلاش کرده اند؟
اگر مردم با آگاهی از استعمال تحمیلی و دود دست سوم دخانیات، بدانند استعمال دخانیات در اماکن عمومی یا وسایل نقلیه ممنوع است، آیا بازهم حاضرمی شوند در اماکنی که دیگران دخانیات مصرف کرده اند، حاضر شوند؟ آیا باید اکثریت غیرسیگاری جامعه شامل گروههای آسیب پذیری مثل زنان و کودکان درمعرض خطر اقدامات رفتاری خطرناک اقلیت مصرف کننده مواد دخانی در جامعه قرار بگیرند؟
نقش خانواده ها در پیشگیری از مصرف دخانیات:
همانطور که گفته شد زمینه سازی بسیاری از رفتارهای غیربهداشتی از سنین پایین و متاثر از فرهنگ خانواده شکل می گیرد. خانواده با انتخاب تفریحات مناسب و الگوهای رفتاری سالم می تواند آینده سالم فرزندان خود را تضمین کند. برای این کار:
- براي حفاظت خود، خانواده و همه عزيزانمان، منزل و وسيله نقليه خود را عاري از دخانيات كنيم.
- از مردم بخواهيم كه در اطراف ما و عزيزانمان، سيگار و هيچ گونه مواد دخاني (اعم از پيپ، قليان و …) مصرف نكنند.
- از عدم مصرف هر گونه مواد دخاني در مهد كودك و يا مدرسه و يا محل نگهداري فرزندانمان مطمئن شويم.
- رستوران ها، مكان هاي تفريحي و اماكن عمومي را انتخاب كنيم كه عاري از دخانيات باشند.
- اگر با فرد سيگاري زندگي مي كنيم كه مايل به ترك آن نيست، از او بخواهيم كه خارج از فضاي منزل سيگار مصرف كند. هر چند اين كار مشكل مواجهه با دود تحميلي را از بين نمي‌برد ولي آن را به ميزان زيادي كاهش مي‌دهد
- فردا برای ترک سیگار دیر است همین امروز با مراجعه به کلینیک های مشاوره ترك دخانيات خود خانواده مان را از عوارض مرگبار دخانیات حفظ کنیم.
- خدمات ترک سیگار توسط دانشگاه های علوم پزشکی در سراسر کشور ارائه می شوند. نشانی مرکز مشاوره ترك دخانيات را از نزدیک ترین مرکز بهداشتی درمانی محل سکونت خود بپرسید.
راهي بزرگ در پيش داريم و بايد همه با هم براي حفظ و ارتقاي سلامتي جامعه و سربلندي كشورمان در كنترل و مبارزه ملي با دخانيات به پا خيزيم. مرد و زن، پير و جوان، فقير و غني از صدمات دخانيات مصون نيستيم. و بايد با تلاش همگاني به اين مهم دست يابيم .اين كار فقط در حيطه قدرت خانواده، دولت، قانون گزاران و رهبران جامعه به تنهايي نيست. بلكه تلاش همگاني را مي طلبد.
مركز سلامت محيط وكار
دبيرخانه ستاد كشوري كنترل دخانيات
